Corona, bierviltjes en experts

Een van de weldadige kanten van het beleid van premier Rutte in de coronakwestie is zijn uitgesproken vertrouwen in de wetenschap. Hij zet zich af tegen complottheorieën en nepnieuws en dat is mooi. Een ongelukkige bijwerking van dit medicijn is dat kritiek op zijn experts moeilijk wordt. Kritische volgers heten opeens bierviltjesrekenaars, krijgen te horen dat ze het allemaal veel te complex is en dat ze de experts niet in de weg moeten lopen.

In dit verhaal wil ik het werk van Ruttes experts en het beleidsmatige resultaat daarvan tegen het licht houden. Daarnaast wil ik bespreken wie zich expert mag noemen en of het goed is als mensen zonder de juiste titels zich uitspreken over het  beleid.

Een van de redenen dat ik dit doe is dat ik me aangesproken voel in deze discussie. Ik heb zelf, toen het coronavirus in Nederland aan land kwam, op Twitter geroepen dat journalisten en politici meer en beter zouden moeten rekenen. Ik heb, op een moment dat de juiste maatregelen veel meer effect hadden kunnen hebben (dat reken ik straks nog maar eens voor), laten zien hoe geniepig exponentiële groei is en ik ontdekte hoe makkelijk het verhaal over de groepsimmuniteit kon worden ontzenuwd. Zo kwam ik erachter dat er inderdaad heel wat belangstellenden op het web rondhingen die met hun eigen onderzoekjes bezig waren. Ik vond dat hartverwarmend. Tenminste geen mensen die alles kritiekloos accepteren, geen mensen met op niets gebaseerde flutmeningen zoals je kunt tegenkomen in straatinterviews in het Journaal. In plaats daarvan: nieuwsgierige geesten die niet alles voetstoots aannemen, willen weten hoe het zit en bereid zijn daar moeite voor te doen. Dat zij (en ikzelf dus ook) in NRC werden weggezet als bierviltjesrekenaars vond ik onterecht. ‘Laat dat aan de experts over,’ kreeg ik op Twitter te horen. Hoe nu? Het mooie van het web en van sociale media was toch dat mensen zich beter konden informeren en zich actiever met de politiek konden bemoeien?

Op 2 maart, enkele dagen na de Nederlandse patiënt nummer 1, schreef ik een ‘draadje’ op Twitter (een vervolgverhaal van tweets) met uitleg over exponentiële groei. Daar stond in, bij wijze van rekenvoorbeeld, dat bij een dagelijkse verdubbeling er na 20 dagen een miljoen patiënten zouden zijn terwijl na 33 dagen de hele wereldbevolking zou zijn besmet. Ik rekende ook voor wat je met vertraging van die groei op korte termijn zou kunnen bereiken: ‘Met verdubbeling elke twéé dagen heb je na 20 dagen 1000 patiënten, in plaats van een miljoen. 1000 keer zo weinig, een geweldig resultaat.’

Dit rekenvoorbeeld liet zien hoe goed het werkt om zo vroeg mogelijk zo streng mogelijke maategelen te nemen. Met een relatief kleine verandering in de verdubbelingstijd bereik je een extreem grote verandering in het aantal patiënten op een bepaald moment. Zo kun je tijd winnen waarin de gezondheidszorg zich kan instellen op wat er gaat komen. 

Die laatste conclusie trok ik, leek als ik ben, trouwens niet. Anderen deden dat wel. De website LekkerCryptisch.nl, gedreven door de broers Bert en Peter Slagter, is eigenlijk gewijd aan bitcoin maar de oprichters hebben meer in hun mars. Ze hebben achtergrond in informatica, natuurkunde en geneeskunde. Bert Slagter schreef op 24 februari (in Italië was net de vierde dode gemeld): ‘De enige zinnige reactie is overreactie. Overreactie is mogelijk irritant of vervelend. Onderreactie is mogelijk dodelijk.’

Slagter kwam met een reeks concrete adviezen die je, gezien het moment, rustig profetisch mag noemen.

• Verminder sociale interacties sterk, met name met vreemden en over grote afstand. Concerten en wedstrijden zonder publiek maar via een stream. Conferenties volgend jaar weer.
• Verzin nieuwe omgangsnormen. Geen handen schudden, de deur open maken met je mouw, liftknopje indrukken met je elleboog.
• Onderwijs over persoonlijke hygiene. Handen wassen en niet aan je gezicht zitten zijn het belangrijkst. Mondkapjes zijn vervelend en alleen voor doorzetters.

Bij elke ramp kun je iemand vinden die hem heeft voorspeld, dus het gaat er niet om Slagter (laat staan mijzelf) op het schild te hijsen. Interessanter is het om te kijken naar de uitingen die op dezelfde dag werden gedaan door de experts van het RIVM. Het instituut twitterde op 24 februari op een vraag van een burger: ‘In alle Nederlandse ziekenhuizen kan de juiste behandeling uitgevoerd worden. Er is voldoende capaciteit om ernstig zieke patiënten op te nemen op de intensive care.’ En op een andere vraag: ‘Het Erasmus MC en het RIVM kunnen tientallen monsters per dag testen. Mocht het noodzakelijk zijn, dan kan het aantal laboratoria worden uitgebreid en zouden we zelfs honderden monsters per dag kunnen testen. Dat is nu niet nodig.’

Alle reden dus om vragen te stellen over het rekenvermogen van de experts. De exponentiële groei staat  voor de deur — zelfs betrekkelijke leken kunnen het zien — en het instituut waar de regering zijn beleid op gaat baseren doet geruststellende mededelingen dat ‘zelfs’ honderden tests per dag kunnen worden gedaan maar dat dit ‘nu’ niet nodig is. Een klassiek geval van onderschatting van exponentiële groei.

Die tweets van het RIVM. Als er iets is wat het fenomeen ‘expertise’ relativeert is het wel deze keurig voor het nageslacht vastgelegde reeks geruststellingen.

Op 21 januari: ‘We houden de situatie nauwlettend in de gaten en treffen maatregelen voor het geval er toch een patiënt in Nederland zou zijn. Die kans lijkt overigens op dit moment klein.’

24 januari: ‘De ziekte lijkt, met wat er nu bekend is, niet zo heel besmettelijk.’ Dit was de dag nadat Wuhan op slot was gegaan vanwege de uit de hand lopende epidemie.

28 januari: ‘De ziekte lijkt ook niet makkelijk van mens op mens overdraagbaar is. (sic)’

‘..we geven aan dat het mogelijk is dat het virus ook naar Nederland komt. Maar dat de kans klein is dat het zich hier verspreidt.’

3 februari: ‘We zijn zeer goed voorbereid mocht het virus hier opduiken. Er treden dan allerlei maatregelen in werking die voorkomen dat het virus zich verder kan verspreiden.’

5 februari: ‘Pas als mensen ziek worden, kunnen ze anderen besmetten.’

13 februari: ‘In Nederland nemen we proportionele maatregelen. In China doen ze dat blijkbaar anders.’

Onderschatting is de rode draad in de uitingen van het RIVM en in het mede door het RIVM vormgegeven beleid. Op 9 maart waren er adviezen voor mensen in Noord-Brabant. Thuis werken, regelmatig handen wassen, hoesten en niezen in de elleboog, papieren zakdoekjes gebruiken en geen handen schudden. Alléén in Noord-Brabant. Dat werd blijkbaar voldoende gevonden. Op 12 maart kwamen er landelijke adviezen. Op 15 maart werden die uitgebreid. Op 23 maart wéér. Het kan zijn dat ik nog een tussentijdse aanscherping mis. Want dat waren het telkens. Het was niet een zoeken naar het juiste evenwicht. Het door experts mede uitgedokterde beleid liep achter de feiten aan. Toen ik een mede-twitteraar de vraag stelde of de experts van het RIVM nu vóór zo’n aanscherping gelijk hadden en erna weer, en dat keer op keer, noemde hij dit een kwestie van ‘voortschrijdend inzicht’. Ik kan dat niet zo zien. De correcties gaan sinds de eerste hier geciteerde tweet tot de laatste beleidswijziging maar één kant op: het is erger dan ze dachten.

Hoe schadelijk dit pappen en nathouden werkt, kun je zien met nog eens een getallenvoorbeeld. Neem twee scenario’s. In het eerste heb je op zekere dag patiënt 1 en een verdubbelingstijd van een halve week (dit is realistisch). Je doet niets. Na vier weken heb je er acht verdubbelingen opzitten en heb je 256 zieken. In het tweede scenario trap je meteen op de rem en bereik je een verdubbeling van slechts één keer per week. Dit werkt pas na twee weken (de incubatietijd), dus na vier weken ben je zes verdubbelingen verder: 64 patiënten. Dat is een verschil van bijna 200. 

 

Als scenario 1 nu alsnog ingrijpt, duurt het daar ook twee weken (vier verdubbelingen) voordat dat helpt en hebben ze 4000 patiënten. Scenario 2 heeft er dan twee verdubbelingen bij en zit op 256. Het verschil is zo’n 3750 zieken en dat zal de komende tijd óók wekelijks verdubbelen, aangezien beide scenario’s verder groeien in hetzelfde tempo. Dat is de winst die je kunt halen als je vroeg ingrijpt bij exponentiële groei, en dat is de prijs van besluiteloosheid. Wat dat betreft had Bert Slagter van LekkerCryptisch alle gelijk van de wereld: de beste reactie is een overreactie.

Makkelijk praten achteraf? Ik denk van niet want de voorbeelden van hoe het wel en niet moet, lagen al die tijd voor het oprapen. Het waren de bierviltjesrekenaars die daar steeds op wezen: behalve de gebroeders Slagter mensen als Rickey Gevers, Dap Hartmann en Aldo Brinkman, stuk voor stuk trouwens wetenschappelijk en/of technisch geschoold. China en Zuid-Korea hadden met radicale maatregelen de epidemie de kop ingedrukt. Singapore wist hem zelfs te voorkomen. Zuid-Korea en Singapore kregen het voor elkaar zonder lockdown. Italië en Spanje deden te weinig en riepen een ramp over zich af. Een bloedstollende animatie die ik op 10 maart voorbij zag komen, liet een bewegende ranglijst van COVID-landen zien op basis van het aantal ziektegevallen. Het begon op 31 januari met acht Aziatische landen in de top-10. Op 8 maart waren daar alleen Zuid-Korea en Japan van over en waren de Europese landen de lijst binnengemarcheerd. Nederland was op dat moment net in beeld gekomen, op de elfde plaats met 188 besmettingen. 

Op zulke feiten hamerden op twitter de bierviltjesrekenaars. Niet dat het ongelijk van het RIVM het gelijk aantoont van wie dan ook, maar de misrekeningen van het regeringsbeleid gecombineerd met de voor iedereen zichtbare goede en slechte voorbeelden gaven wel degelijk aanleiding tot vragen.

Wat ik hier oversla zijn de secundaire effecten. Hoeveel mensen sterven er bij een lockdown als gevolg van bijvoorbeeld zelfmoorden, moorden of hartaanvallen? In de eerste plaats weet je dat niet, in de tweede plaats zijn er ook secundaire effecten aan de andere kant. In de werkelijke wereld wordt al volop gesproken over slachtoffers die geen corona hebben, maar wel sterven doordat de zorg is overbelast. Hoe die twee effecten zich verhouden — er valt niet veel over te zeggen dus dat doe ik maar niet.

Nog een voorbeeld waarbij je kunt rekenen aan de adviezen van experts: de groepsimmuniteit. Het was een doel dat premier Rutte formuleerde in zijn tv-toespraak van 16 maart:

‘Wat de deskundigen ons ook zeggen is dat we in afwachting van een vaccin of medicijn de verspreiding van het virus kunnen afremmen en tegelijkertijd gecontroleerd groepsimmuniteit kunnen opbouwen.

[Lange pauze om dit te laten indalen.]

Dat moet ik uitleggen.

Wie het virus heeft gehad is daarna meestal immuun, net als vroeger met de mazelen. Hoe groter de groep die immuun is, hoe kleiner de kans voor het virus om over te springen op kwetsbare ouderen en mensen met een zwakke gezondheid. Met groepsimmuniteit bouw je als het ware een beschermende muur om hen heen. Dat is het principe. Maar we moeten ons wel realiseren dat het maanden of langer kan duren om groepsimmuniteit op te bouwen en in die tijd moeten we mensen die een groter risico lopen zoveel mogelijk afschermen.’

De zwakte was dat je meteen, zonder ‘complexe modellen’ kon uitrekenen dat dit een heilloos plan was. Zelf deed ik dit door ervan uit te gaan dat dit op een of andere manier gedoseerd moest worden om geen onnodige slachtoffers te laten vallen. Dus van hoeveel mensen zou je verantwoord de besmetting kunnen toelaten zonder de capaciteit van de intensive care te overschrijden, en hoe lang zou het duren voordat je op deze manier met een minimum aan doden een voldoende groot deel van de bevolking immuun had gemaakt? Ik kwam uit op een schatting van jaren — veel langer dan het waarschijnlijk zou duren om een vaccin te ontwikkelen waarmee je hetzelfde zou bereiken. De onzekerheid in deze schatting was enorm maar alleen bij een volstrekt onwaarschijnlijke combinatie van factoren was de uitkomst minder dan een jaar.

(UPDATE 31/3: Ook waar het de benodigde IC-capaciteit betreft, bleek het RIVM ten onrechte optimistisch.) 

De populisten in het parlement deden het anders. Zij rekenden uit hoeveel onnodige doden er zouden vallen als je niets deed en maakten daarmee flink theater in de Tweede Kamer. Zoveel dat Rutte zich genoodzaakt zag afstand te nemen van het hele idee van groepsimmuniteit. Helaas hadden de Wilders en Baudet in essentie wel gelijk: die groepsimmuniteit is fijn als je hem per ongeluk krijgt of met een vaccin tot stand brengt, maar als excuus om niets of weinig te doen werkt het niet goed, zeker niet in dit geval. Geen van de landen om ons heen — met hun eigen experts — had hier zin in.

De experts van de regering slaan dus de plank telkens mis, en altijd in dezelfde richting. Dat zijn de experts waarvan NRC schreef dat ze zulke complexe modellen hanteren dat wij niet moeten proberen daar iets van te vinden. Zijn dat dan de enige experts die we hebben? Natuurlijk niet. Er zijn meer virologen en epidemiologen dan alleen bij het RIVM, ze zijn er niet alleen in Nederland en er zijn ook experts in andere belangrijke vakgebieden.

Een voorbeeld van de eerste categorie is natuurlijk Ab Osterhaus, de viroloog die in het verleden zelf bij het RIVM werkte. Hij heeft zich bij herhaling uitgesproken voor een stevige lockdown. Zo zie je maar weer, niet alle experts zijn het altijd eens. Er waren ook twee academische experts op het gebied van risicobeheersing die in The Guardian pleitten tegen het idee van groepsimmuniteit-door-weinig-ingrijpen, een plan waar de regering-Johnson korte tijd zijn hoop op had gevestigd. Nassim Taleb en Yaneer Bar-Yam schreven dat dit zou neerkomen op een gok met mogelijk desastreuze uitkomsten en ze haalden het voorzorgprincipe aan, dat kortweg inhoudt: neem het zekere voor het onzekere als een van de mogelijke uitkomsten een catastrofe is. Ook zij kwamen uit op een lockdown als meest verantwoorde optie.

Het Nederlandse beleid was er dus lang op gericht een serieuze lockdown te vermijden, en probeerde deze daarna in te stellen zonder hem te handhaven. Daartegenover staan dus niet alleen de redacteuren van LekkerCryptisch en andere ‘bierviltjesrekenaars’, maar ook erkende experts — soms in andere relevante vakgebieden, en niet te vergeten complete landen die het anders doen en met meer succes. En verder: als Nederland meteen begin maart met de vrijheidsbeperkende maatregelen was gekomen die later alsnog kwamen, zouden we daar nu nog steeds de vruchten van plukken in de vorm van veel lagere aantallen besmettingen, ziekenhuisopnamen en ic-patiënten. Dat had tijd opgeleverd: voor opvoeren van de zorgcapaciteit, de testcapaciteit en de kennis over het virus.

Nu we dat hebben vastgesteld, moeten we kijken naar de Nederlandse experts die de regering adviseren en hoe hun inbreng in de publiciteit komt. Het wordt als volgt voorgesteld: de experts adviseren de regering, die luistert daar aandachtig naar, besluit in overeenstemming met de adviezen en maakt het beleid bekend. Het kan haast niet anders — en hier zal de lezer menen dat ik speculeer maar ik noem het een educated guess — of het gaat anders. De regering luistert niet alleen naar de experts; het omgekeerde gebeurt ook. De regering legt de experts uit dat datgene wat zij misschien het beste zouden vinden, echt niet kan, gegeven de politieke, economische en/of sociale werkelijkheid in Nederland. Samen stellen ze dan een beleid op waarvan ze afspreken dat ze het gezamenlijk zullen verdedigen. In de optredens van RIVM-officals op radio en televisie (zoals hier Jaap van Dissel) herken ik de sporen van een duchtige mediatraining: vragen ontwijken, een hardnekkige positiviteit uitstralen, tot vervelens toe talking points (de gedragsadviezen dus) herhalen. Ze zijn in de media niet in functie als experts maar als woordvoerders, als pr-functionarissen, als verdedigers van het afgesproken beleid. 

(UPDATE 31/3: Mijn 'educated guess' wordt bevestigd.)

(UPDATE 23-1-2021: Definitieve bevestiging.)

Daarom vind ik de mening van experts die niet medeverantwoordelijk zijn voor het beleid geloofwaardiger dan die van de mensen van het RIVM. Neem Ab Osterhaus. Of neem Rosanne Hertzberger en Cees Dekker, die in NRC met klem pleitten voor meer testen — een activiteit die in andere landen succesvol is gebleken en waar Nederland maar niet aan wou. Al zijn zij, oeps, geen epidemiologen of virologen, dus waar bemoeien zij zich eigenlijk mee? Inmiddels gaat Nederland schoorvoetend alsnog meer testen.

En daarom blijf ik lustig rekenen en praten met anderen die dat ook doen. Alles wat een burger zelf kan controleren mag hij controleren, hóórt hij te controleren. Tegen de modellen van de epidemiologen kunnen we echt niet op. Maar tegen de teksten van een wetenschapper-met-een-pr-pet-op wél. Soms zal ons werk beweringen van de overheid en overheidsexperts weerleggen. Of bevestigen. Of we komen er niet uit maar bedenken wel goede vragen. Als dat hinderlijk gezoem oplevert op sociale media, dan moeten beleidsmakers daar maar tegen kunnen.